ÇANKIRI TARİHİ
Çankırı İsminin Tarihçesi
Çankırı şehrinin antik ismi Gangra'dır ve bu isim değişimler olmakla birlikte günümüze kadar gelmeyi başarmıştır. Gangra isminin geçtiği en eski yazılı kaynak M.Ö. 3.yüzyılda yaşamış olan Eratosthenes'tir. Bu dönemden sonra diğer bilim adamlarının yazdığı kitaplarda Gangra ismi sıklıkla geçmektedir. Osmanlı döneminde de bu isim korunmuş ve Kangırı-Kangarı olarak telaffuz edilmiştir. Sonraki dönemlerde ise halk bu isme bir mana vermeye çalışarak "çan" ve "kırık" kelimelerini birleştirip Çankırı halini elde etmiştir.
Tarih Öncesi Dönemlerde Çankırı
Paleolitik Dönem (M.Ö. 600.000 - 12.000)
Tarih öncesi devirlerde M.Ö. 600.000 - 12.000 arası Paleolitik Dönem olarak adlandırılır. Son yıllarda yapılan arkeolojik kazılarda bu döneme ait bazı aletlerin ortaya çıkması bu dönemde Çankırı'da yaşama dair belirtiler ortaya koymuştur. Bu buluntular Eldivan, Orta ve Kurşunlu ilçelerinde yoğunlaşmaktadır.
Neolitik Dönem (M.Ö. 12.000 - 6.000)
Yapılan kazılarda henüz bu döneme ait herhangi bir yaşam izine rastlanmamıştır. Bu durumun nedeninin iklimsel sebeplere bağlı olabileceği gibi bu döneme ait kalıntıların derin tabakalarda kalmış olabileceği tahmin edilmektedir.
Kalkolitik Dönem (M.Ö. 6.000 - 3200)
Tarih öncesi devirlerde M.Ö. 6.000 - 3.200 arası Kalkolitik Dönem olarak adlandırılır. Yapılan kazılarda merkeze bağlı Balıbağı Köyü'ndeki Sarıiçi Höyük, Eldivan İlçesi Elmacı Köyü sınırları içerisindeki Fene (Maltepe) Höyük, Orta İlçesi Salur Köyü'nde Salur Höyük, Korgun İlçesi Ildızım Köyü'nde Yüce Höyük ve Ilgaz İlçesi Musaköy Türbe Mevkii bu döneme ait kalıntıların bulunduğu bölgelerdir.
Tunç Devri (M.Ö. 3.200 - 1.200)
Bu dönemde Hattiler ve Luviler bölgede faaliyet göstermiştir. Temiz su, verimli tarım arazileri, otlaklar ile kaya tuzu, çakmak taşı ve obsidyen gibi endüstriyel kaynakların yanına kurulmuş yerleşim bölgelerine rastlanmaktadır. Bu dönemde yaşamış insanların bu endüstriyel kaynakların ticaretini yaptığı düşünülmektedir. Salur Köyü yakınlarında tespit edilen obsidiyen yatakları ve Tuz Mağarası yakınlarındaki Sarıiçi Höyük bunlara en güzel örneklerden birkaçıdır.
Bu dönemde, bölgede, tuz önemli bir öneme sahip olmuştur. Bu dönemde bölgedeki sosyal ve ekonomik gelişmelerin tuza bağlı zenginlikle olduğu varsayılmaktadır.
İl sınırları içerisinde bu döneme ait toplamda 36 adet yerleşim bulunmuştur.
Bu dönemin sonuna doğru Hititler ve Asurlular bölgede faaliyet göstermişlerdir. Hititlerin başkenti olan Hattuşa Çankırı'nın güneydoğusunda yer almaktadır. Bu nedenle Çankırı özellikle Hititler döneminde stratejik bir noktada yer almıştır.
Demir Devri (M.Ö. 1.200 - 350)
Bu dönemde Hititler'in bölgedeki imparatorluğu son bulmuş ve Hititler Güneydoğu'ya doğru çekilmişlerdir. Bu çekilişten sonra bölgedeki yerleşim oranı nispeten azalmıştır. Bu durum yapılan kazılardan anlaşılmaktadır. Hititler'den sonra sırasıyla Frigler, Kimmerler, Lidyalılar ve Akhamenidler bölgede hakimiyet kurmuşlardır. Bölgede çeşitli uygarlıkların faaliyet göstermesine rağmen Paflagonya denilen yerli halk nispeten bölgeye hakim olmuş ve kendi bağımsızlık mücadesini vermiştir. Yapılan kazılarda bu döneme ait 17 yerleşim yeri bulunmakla birlikte çoğu buluntular yerli halka aittir.
Helenistik Dönem (M.Ö. 330 - 30)
Bölgede bu döneme ait 11 adet yerleşim yeri belirlenmekle birlikte bunların en önemlileri Çankırı Kalesi, Kurmalar Antik Yerleşimi ve Aydınlar Köyü'dür.
Roma İmparatorluğu Dönemi (M.Ö. 30 - M.S. 285)
Çankırı ile ilgili ilk yazılı bilgiler bu döneme rastlamaktadır. Bu dönemden önceki bilgiler kazı çalışmalarından elde edilen bilgilere dayanmaktadır. Bu dönemden önce Çankırı'nın da içinde bulunduğu Paflagonya Bölgesi, Büyük İskender'in generalleri tarafından bölüşülmüştü. Bölgede hakimiyet gösteren son generelin ölümü ve yerine geçecek kimsenin olmaması nedeniyle bölge direk Roma İmparatorluğu'nun hakimiyetine geçmiştir. O dönemde Olygassys olarak adlandırılan Ilgaz Dağı'nda dini ayinler sıkça yapılmaktaydı.
Bizans Dönemi (M.S. 285 - 1453)
Bu dönemde Gangra (Çankırı) Paflagonya Bölgesi'nin önemli şehirlerinden biri olmuş ve Bizans kaynaklarında adı sıkça geçmiştir. Milattan sonra 7. yüzyılda kısa bir süre Sasaniler himayesinde kalsa da tekrar Bizanslılar tarafından ele geçirilmiş ve Anadolu'da Türklerin fethine kadar Bizans himayesinde kalmıştır. Bu dönemdeki İran ve Arap akınlarından dolayı Gökçeören Kalesi, Ödek Kalesi, Gavur Kalesi, Yulakçukurören Kalesi, Müslüman Kale, Hisarcık Köyü Kalesi, Bozoğlu Kalesi, Saçak Kalesi ve Kurşunlu Kalesi bu dönemde yapılmıştır. Helenistik dönemde inşa edilen Çankırı Kalesi ise bu dönemde güçlendirilmiştir. Yapılan kazılara bakıldığında kaya ve kazı yerleşmeleri dahil bu döneme ait toplamda 141 yerleşim yeri bulunmuştur.